سه تار

شکل ظاهر:

• دسته‌ای به درازی حد متوسط ۵۷ سانتیمتر بر روی کاسه‌ای گلابی شکل با انتهای کروی.
• خرک متحرکی روی فاصله‎‌ای قرار گرفته است که به پهنای سه انگشت دست نوازنده از لبه داخلی صفحه حساب شده است.
• روی لبه بدنه‌ی چوبیِ تحتانی، یک سیمگیر از جنس شاخ، استخوان یا چوب قرار گرفته است.
• تارها، که تعدادشان چهار عدد است، توسط چهار گوشیِ چوبی، کوک می‌شوند: دو گوشی روی رویه دسته که در ادامه پرده‌هاست، و دو گوشی روی کنارة چپ ساز که از روبه رو دیده می‌شود.
• روی بدنه چپ دسته در سراسر طول آن شکافی به قطع تقریبا 2 میلیمتر تعبیه شده، و گره زدن و محکم کردن پرده‌های زهی متحرک را ممکن می‌سازد.
• بر بخش فوقانی صفحه‌ی سه‌تار از ۵ تا ۱۳ سوراخ کوچک تعبیه شده‌اند، و گاهی یک یا دو سوراخ روی بدنه کاسه به همان ارتفاع ایجاد می‌شود. ابعادی که در عکس ملاحظه می شوند، ابعاد سه تار این دوره‌اند که عشقی ساخته است.

نکته: تناسبات این ساز کاملا سنتی هستند، اما هر سازنده‌ی ساز مجاز است که تغییراتی کمابیش چشمگیر در شکل سه‌تار ایجاد کند. تنها مورد غیرقابل تغییر نسبت طول سیم به طول دسته و طول کاسه است. هر سه‌تار به هر شکل و هر اندازه یک مجموعه متوسط نت از “دو هنگام (اکتاو) و نیم” دارد.

ساخت ساز:

می‌توان دو نوع سه تار را متمایز کرد: سه‌تار عادی، و دیگر سه‌تار کوچکتر. سه‌تار عادی رایج‌تر است، دیگری که اندازه‌ی آن کمتر از ۸۰ سانتیمتر است، اغلب از کاسه‌ای مسطح سخته می‌شده و موسوم است به سه‌تار کتابی. این نوع از سه‌تار برای حمل و نقل بسیار مناسب است. با این همه چندان رایج نیست، زیرا با وجود اینکه گاهی طول آن با سه‌تار عادی برابر است، از نظر شدت و عمق، صدای کافی ندرد. وانگهی شکل کاسه، برای درست‌گرفتنِ سه‌تار مناسب نیست. سه تار با کاسه کوچک گاهی صدایی عالی، روشن و ظریف دارد که مورد تأیید صاحب نظران است. سه‌تار میرزعبدلله از این نوع بوده است.

• کاسه سه‌تار از چوب درخت توت یا چوب گردو، یا گاهی از هردو ساخته می شود، اما غالبا از چوب درخت توت است.
• صفحه همواره از چوب درخت توت است.
• دسته از چوب گردو، یا چوب درخت چنار، یا گاهی دیگر انواع چوب است.

ممکن است کاسه را از یک چوب یکپارچه از تنه درخت توت تراشید، و این امر مستلزم کار زیاد است و معمولا نتیجه‌ای خوب به دست می‌دهد، یا می‌توان کاسه را از تَرَک‌های دوکی شکل به هم چسبیده ساخت. هردو فن ساخت اجرا می شوند، ليكن آشکارا طريقه دوم بیشتر معمول است. فن ساخت کاسه سه‌تار از به هم چسباندن قطعات چوب، مستلزم ذوق بیشتری است و سازنده‌ای ماهر می‌خواهد. بدین ترتیب نمونه‌های سه‌تار را می‌بینیم که کاسه آن‌ها تحدب یک کدوی قلیانی را دارد. این سه تارها عموما سازهای خوبی هستند که با دقت بسیار ساخته شده‌اند.

طریقه‌ی نواختن سه تار:

۱. طرز گرفتن: کاسه روی ران راست و سر ساز تقریبا در ارتفاع شانه قرار می‌گیرد. استاد عبادی عقیده داشت که بهتر است کاسه را سمت راست در ارتفاع کمر قرار دهیم بدون اینکه روی ران تکیه داده شود، زیرا ساز در این حالت بهتر صدا می‌دهد. {برای سهولت در مطالعه، نوازنده راست‌دست در نظر گرفته شده است. چون ساز به شکل افقی در دست قرار می‌گیرد پایین یعنی ضربه راست و بالا یعنی ضربه‌ی چپ}

• دست راست: سیم‌ها با انگشت اشاره دست راست نواخته می‌شوند. ضربه محکم (راست) با زدن از پایین به بالا به دست می‌آید. ضربه آهسته‌تر (چپ) با زدن از بالا به پایین. با نواختن سریع این دو ضربه یکی پس از دیگری، “ریز” به دست می‌آید، که آرايه موسیقایی سازهای مضرابی است. طرز قرار گرفتن دست، عموما به صورت زیر است: انگشت کوچک (خنصر) و انگشت بعد از کوچک (بنصر) و احياناً شست روی صفحه قرار می‌گیرند، به ترتیبی که تکیه‌گاهی مطمئن برای حرکت انگشت اشاره به وجود آورند. مچ کمی خمیده است و دست به تقریب در امتداد بازوست.

نکته: می‌توان دو نوع دیگر قرارگرفتن دست را، بدون وارد شدن به جزئیات چنین مشخص کرد: دوم اینکه شست روی صفحه قرار نمی‌گیرد، سوم این که شست به همراه بخشی از دست روی صفحه قرار می گیرد؛ طريقه اول (شست + دو انگشت) رایج‌تر و تدریسی‌تر است . طريقه دوم، نادرتر، اما مؤثرتر است و قابلیت حرکت بیشتری را داراست، و تمام دست در حرکت انگشت اشاره شرکت دارد. طریقه سوم باثبات‌تر، و در عین حال سخت‌تر است و تداول کمتری دارد. محتمل است که نوازندگان قدیم به طریقه سوم می‌نواخته اند، یعنی دو طریقه اول و دوم را به هم می آمیخته‌اند و شست را در بعضی از قطعت روی صفحه قرار می‌دادند و در بعضی دیگر برمی‌داشتند. به گفته استاد دوامی، استاد میرزعبدلله این گونه می نواخته است.

نکته: زاویه دست راست با سیم، در نوزندگان مختلف کمی متفاوت است، اما وضعیت متمایل به چپ متدول‌تر است. سیم باید با ناخن و گوشت نواخته شود، بدون ناخن صدا ضعيف است، و بدون لمس سیم با گوشت انگشت، صدا سخت و قوی هست، اما سریع‌نوازی با آن دشوار است. ناخن نه باید زیاد بلند باشد و نه زیاد کوتاه و باید به صورت گرد چیده شده باشد.

• دست چپ: گرفتن دسته سه‌تار کمابیش در تمام مکتب‌های سه‌تار، همانند است؛ بهترین وضع در مورد گرفتن دسته، آن است که با بیشترین قبلیت تحرک، کمترین حرکت انجام شود؛ به علاوه تماس با سیم باید ایجاد حساسیتی ملموس و ویژه کند، زیرا دست چپ با نوساناتِ خود و با اجرای نت‌های خفه، پیوسته یا اشاره، نقشی مهم بر عهده دارد. پیروان مکتب قدیم هرگز از انگشت کوچک دست چپ استفاده نمی‌کردند، اما امروزه گاهی بعضی نوازندگان آن را به کار می‌گیرند.

2- نواختن سه‌تار: سه‌تاری که به سبک قدیم نواخته شود صدایی بلند و سرشار دارد، چون که در هنگام نواختن یک آهنگ هربار انگشت، دو یا سه سیم را باهم به صدا در می‌آورد. اثر نتِ واخوان یا سیم واخوان بسیار محسوس است، و حتی ریز نرم، اغلب با نتِ پدال پنهان و کم‌صدایی زینت می‌شود. برای تخفیفِ حالتِ یکنواختی که توسط صدای واخوان ایجاد می‌شود، حمله‌های مضراب راست با نوعی ریزکوتاه و نرم موسوم به “درّاب یا “شلال” مشخص و تأکید می‌شوند. گاهی سیم به تنهایی، بدون واخوان نواخته می‌شود.