سنتور

سنتور، سازیست به شکل دوزنقه متساوی الساقین و از سازهای زهی مضرابی (زخمه ی( مطلق است که در ساخت آن، چوب و فلز به کار می رود. این ساز را نشسته، در حالیکه ضلع بزرگ تر آن به صورت افقی در مقابل نوازنده قرار دارد، با دو مضراب چوبی می نوازند. سنتور نیز مانند دیگر سازهای ملی و محلی در اندازه های مختلفی ساخته می شود. نوع سنتوری که در اینجا بررسی می شود، سنتور معمول و تثبیت شده ُنه خرک سل است: اجزای اصلی این ساز عبارت اند از جعبه صوتی، خرک، گوشی و سیم گیر. برای ساخت سنتور از چوبهای محکم مانند گردو، آزاد و جعبه فوفل استفاده میشود:

1. جعبه صوتی: جعبه صوتی سنتور دو صفحه ذوزنقه شکل هستند که با کلاف های چهارگانه جانبی به یکدیگر متصل شده اند. معمولا ضلع بزرگتر این ساز حدود 90 و ضلع کوچکتر آن 36 سانتیمتر و ارتفاع سطوح جانبی هر یک 6  و قاعده آن 26 سانتیمتر است.

2. صفحه رو: این صفحه از مرغوبترین قسمت چوب انتخاب میشود و دو گُل مشبک در طرفین صفحه برای خروج صدا ایجاد می کنند و دو ردیف 9 تایی خرک در طرفین صفحه برای عبور سیمها می‌گذارند
3. پل ها: داخل جعبه صوتی سنتور پلهایی استوانه‌ای شکل (به قطر یک مداد معمولی) بین صفحات زیر و رو، در محل‌ هایی معین می چسبانند. وظیفه این است که فشار صفحه ی رویی را کنترل و از نشست کردن و تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری کنند پلها ضمنا در ایجاد تعادل و تن صدای ساز نیز مؤثرند. محل اتصال پلها به نسبت موقعیت چوب متفاوت است. در ساخت بعضی سنتورها، به ویژه سنتورهایی که جعبه صوتیشان بزرگتر است از پلهای شانه ای نیز استفاده می شود.

4. خرک: قطعه کوچک چوبی استوانه ای به ارتفاع تقریبی 2 و قطر 5/1 سانتیمتر است که از یک طرف، انتهای پهن و مسطح آن روی صفحه قرار میگیرد و از طرف دیگر دارای بُرشهایی در سطوح جانبی است. روی خرک شیار کم عمقی برای “مفتول روی خرک” ایجاد میکنند. تعداد خرکهای سنتور 18 عدد است که 9 عدد طرف چپ و 9 عدد طرف راست سنتور قرار میگیرند و از روی هر خرک یک گروه چهارتایی سیم که همصدا کوک میشوند میگذرد. بهتر است ارتفاع خرکهای طرف راست 2 میلیمتر کوتاهتر از خرکهای طرف چپ گرفته شوند تا سیمهای طرف چپ در اصطالح سوار بر سیمهای طرف راست باشند. اگر خرکهای طرف چپ در فاصله یک سوم طول سیمها قرار بگیرند، در جلو (پوزیسیون دوم) و پشت خرک (پوزیسیون سوم) فاصله اکتاو شنیده میشود و اگر خرکهای طرف راست در فاصله ی یک نهمِ طول سیم ها قرار بگیرند، اکتاو چهارم وسعت سنتور شنیده میشود )پوزیسیون چهارم).

5. مفتول روی خرک: روی شیار هر خرک مفتولی فلزی از نوع ساچمه به طول 5/1 سانتیمتر و قطر 2 میلیمتر وجود دارد که مانع تماس سیم با چوب میشود و به این ترتیب صدای سیمها شفافتر به گوش میرسد.

6. گوشیها: گوشیهای سنتور، 72 میله از جنس فولاد یا فلزات ضدِ زنگ هستند که در ردیفهای چهارتایی (جمعا 18 ردیف) در داخل بدنه کلاف سمت راست سنتور قرار گرفته اند. قسمت بیرونی گوشیها گاه به صورت مربع و گاه چند بر است. طول گوشیها گاه به صورت مخروط (کونیک) تراش میخورند. تراش قسمت بیرونی دارای سوراخی است که یک سر سیم داخل آن فرو میرود و اضافه سیم (چند سانتیمتر) دور آن پیچیده میشود.

7. کلید کوک: وسیله ای فلزی به صورت T است. قسمتی که در دست قرار میگیرد ممکن است از جنس چوب باشد و در انتهای قسمت دیگر، سوراخ کم عمقی به شکل تراش سر گوشی وجود دارد.

8. شیطانک: دو قطعه چوب باریک و بلند و کم ارتفاع به طول قاعده ذوزنقه اند که در طرفین راست و چپ صفحه رویی سنتور چسبانده شده اند و در سطح رویی آنها شیارهای افقی کم عمقی به فاصله یک میلیمتر و به تعداد سیمهای سنتور برای عبور هر سیم ایجاد شده اند. در طول این دو شیطانک نیز شیاری وجود دارد که مفتولی فلزی، با همان طول، در آن جای گرفته است. قطر مفتول روی شیطانک یک تا یک و نیم میلیمتر است.

9. سیمگیر: 72 مفتول فلزی کوچک (ساچمه) در ردیفهای چهارتایی به طول 5/2 سانتیمتر و قطر 5/1 میلیمتر هستند که در بدنه کلاف سمت چپ قرار دارند. نیمی از طول هر سیمگیر، داخل چوب کلاف و نیم دیگر آزاد است که گره هر سیم جداگانه به هر یکی از آنها می افتد.

10. تعداد و جنس سیمها: سنتور 72 سیم دارد که 36 سیم آن در گروههای چهارتایی روی 9 خرک طرف راست قرار دارند و رنگشان زرد و از آلیاژ مس یا برنج هستند و 36 سیم آن نیز در گروههای چهارتایی روی 9 خرک طرف چپ قرار دارند و رنگشان سفید و فلز فنری هستند و قطر آنها در هر دو طرف 40/0 است.

11. مضراب: سنتور با دو مضراب چوبی به طول 22 سانتیمتر نواخته میشود و هر یک از این مضرابها از سه قسمت تشکیل شده اند:

• حلقه مضراب حالت نیم دایره دارد و زایده کوچکی در انتهای آن وجود دارد و با انگشتهای شست و سبابه و میانی دور حلقه را میگیرند.
• ساقه مضراب ترکه باریکیست بین حلقه و سر مضراب.
• سر مضراب کمی پهنتر ساخته میشود و محل اصابت به سیمهاست. چنانکه از چند دهه گذشته معمول شده، سر مضراب را با پارچه ضخیمی )اصطلاحا نمد) میپوشانند تا صدای گرم و لطیفتری حاصل شود. بهترین چوب برای ساختن مضراب، چوب گردو، شمشاد و آزاد است.

دیگر ویژگی‌ها:

• وسعت: وسعت معمول صدای سنتور یک نت بیشتر از سه اکتاو است و اگر از پوزیسیون چهارم استفاده شود این وسعت بیشتر میشود.
• کوک سیمها: سنتور دارای 27 صدا در سه پوزیسیون است که با توجه به نیاز نوازنده، کوکهای مختلفی خواهد داشت.
• کلید نت نویسی: نت نویسی سنتور با کلید سُل خط دوم حامل است.

از نوازندگان نامدار و قدیمی سنتور می‌توان از محمدصادق خان، علی‌اکبر شاهی، سماع حضور، حبیب سماعی، حسین صبا، ابوالحسن صبا نام برد. دیگر نوازندگان برجسته و معاصر سنتور:

فرامرز پایور
پرویز مشکاتیان
داریوش صفوت
حسین ملک
فضل‌الله توکل
منصور صارمی
مجید نجاحی
مجید کیانی
ارفع اطرایی
سوسن دهلوی
رضا شفیعیان
پشنگ کامکار
جواد بطحایی
اردوان کامکار
سیامک آقایی
حسین پرنیا

• سازندگان مشهور سنتور: مهدی ناظمی، داریوش سالاری… {نیازمند پژوهش}

• سنتور یا شاهان تور از جمله سازهای کاملا شرقی است. شکل سنتور اقتباسی از کشتی است و سیم‌های آن برگرفته از تور ماهیگیری و صدا، صدای برخورد امواج دریا با صخره هاست. سنتور در زمان‌های گذشته به ابعاد مختلف ساخته می‌شد که تا امروز به شکل‌های استاندارد سل کوک و لا کوک درآمده است. (همشهری آنلاین)
• سنتور با اندک تفاوتی در شکل ظاهر و با نام‌های مختلف در شرق و غرب عالم وجود دارد. این ساز را در کشور چین “یان کین”، در اروپای شرقی “دالسی مر”، در انگلستان “باترفلای‌ها”، در آلمان و اتریش “مک پر”، در هندوستان “سنتور”، در کامبوج “فی” و در امریکا “زیتر” می‌نامند که هر کدام دارای وجه تشابهات و تمایزاتی هستند. (نمناک)
• منابع: کتاب “سازشناسی ایرانی” (ارفع اطرایی، محمدرضا درویشی) – همشهری آنلاین – نمناک – بیتوته