کانون چاووش
سنگ بنای فعالیت های کانون چاووش توسط محمدرضا لطفی با حمایت های معنوی هوشنگ ابتهاج گذاشته شد. ابتدا یک انجمنِ موسیقی بود که در دهه ۱۳۵۰ با تلاش حسن کامکار و محمدرضا لطفی شکل گرفت. کانون چاووش پس از استعفای دسته‌جمعی موسیقی‌دانان سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران از جمله گروه شیدا – به دلیل فضای سیاسی سال ۱۳۵۷، به ویژه واقعه ۱۷ شهریور – شکل گرفت. این موسیقی‌دانان به نام “جریان احیا” نامیده شده بودند، تحت حمایت رضا قطبی رئیس وقت رادیو تلویزیون بودند و پس از استعفا از رادیو، کار خود را در کانون چاووش ادامه دادند. کانون چاووش شامل گروه شیدا به سرپرستی و آهنگسازی محمدرضا لطفی و گروه عارف با آهنگ سازان آوانگاردی مانند حسین علیزاده و پرویز مشکاتیان بود. این کانون، با جدا شدن بسیاری از هنرمندان آن، عملاً تا سال 1363 به فعالیت خود ادامه داد.
- نگاهی کلی به عملکردِ چاووش:
ده مجموعه آلبوم به طور رسمی توسط کانون، تولید و به بازار عرضه شد. آلبوم‌های ابتدایی و انتهایی این کانون مطلقاً هنری هستند؛ مجموعه‌های ۲ تا ۸ بسیار تحت تأثیر فضای سیاسی ایران در دوران انقلاب ۱۳۵۷ بود. آلبوم‌های چاووش از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین عوامل در جهت حرکت رو به جلو در موسیقی کلاسیکِ ایرانی (سنتی) به حساب می‌آید. اگر اولین و آخرین چاووش (شماره یک و ۱۰) را در کنار یکدیگر قرار دهیم از دیدگاهی صرفاً فرمالیستی شاهد نوعی همخوانی و یکدستی در میان این دو آلبوم هستیم که حتی فاصله زمانی هفت ساله در تولیدشان (۱۳۵۶ و ۱۳۶۳) از همگن بودن فرمال آنها چیزی کم نمی‌کند. دو نگاه نسبتاً متفاوت در روند ساخت این آلبوم ها جریان داشت:
الف) به طور مثال در آثار لطفی گهگاه شاهد حضور یک خط باس (توسط سازهایی چون عود یا بم تار) هستیم یا احیاناً یکی از خطوط ملودیک در مقام خط کنترپوان برای خط ملودی اصلی قرار می گیرد؛ در واقع رویکرد لطفی به این مقوله بیشتر بر این تاکید دارد که از سازهای مختلف در اجرای خطوط ملودیک گوناگون به بهترین شیوه ممکن استفاده به عمل آید یا گفت وگوهای ملودیک و خط‌های مختلفی که جمله‌های موزیکال را تشکیل می‌دهند، در بهترین شیوه ممکن برای این تقابل و همراهی به کار گرفته شوند. (نمونه‌ی بارز چاووش8)
ب) علیزاده اما شیوه نوینی از گروه نوازی ارائه می دهد که تا به آن زمان سابقه نداشته است. در واقع نوع نگاه علیزاده به یک گروه سنتی به مثابه رویکرد یک آهنگساز اروپایی به ارکستر سمفونیک است که هر سازی در جایگاه خاصی قرار دارد و برای هماهنگی میان چند صدای نوشته شده برای سازهای مختلف ایده و تفکری کاملاً حساب شده و منطقی قرار دارد. (نمونه بارز چاووش 3)
- تأثیرات کانون چاووش بر موسیقی ایران:
پایه گذاری تفکری نوین و متفاوت در زمینه موسیقی سنتی ایرانی؛ تفکری که مانند نمونه مشابهی که چند دهه پیش از آن توسط وزیری ارائه شده بود، مورد انتقادهای فراوان قرارگرفت.
رویکرد به یک قطعه موسیقایی به مثابه یک کل، هم در شیوه رنگ آمیزی و صدادهی ارکستر و به ویژه در تلاش برای استفاده از تکنیک چندصدایی‌نویسی در موسیقی سنتی.
تغییر در سبک و شیوه اجرایی (چه نوازندگی چه خوانندگی)
سکوی پرتابی بود برای آهنگسازان آوانگاردی چون علیزاده و مشکاتیان.
حرکت رو به جلویی که توسط گروه پایور باز شده بود و توسط گروه شیدا ادامه یافت، به یکباره شیوه‌ای کاملاً متفاوت از رویکرد موزیسین ایرانی را به این پدیده به نمایش گذارد که اکنون تقریباً پس از گذشت ۳۰ سال، هنوز مبنای حرکت بسیاری از آهنگسازان به حساب می آید.
- مدلِ و شیوه‌ی شکل‌گیریِ آثار:
گروه‌های عارف و شیدا زیر نظر کانون چاووش تا قبل از ۲۲ بهمن ۵۷ به‌طور مخفیانه آثاری تولید میکردند از جمله سه سرود شب‌نورد (چاووش2)، آزادی (چاووش2) و سپیده (چاووش6) و ایران ای سرای امید(چاووش6).
محمدرضا لطفی در بولتن آوای شیدا می‌نویسد این سرودها در زیرزمین خانه مسکونی او تولید میشد و در همان‌جا نوار کاست آن تکثیر میشد.
- سرانجام یک رویداد:
کانون چاووش با جدا شدن بسیاری از هنرمندانِ آن، عملاً در سال 1363 تعطیل شد. آخرین کنسرت تعدادی از اعضای کانون در سال ۱۳۶۷ با آهنگسازی حسین علیزاده و آواز شهرام ناظری در تالار وحدت روی صحنه رفت. بخش عمده‌ای از گروه چاووش کامکارها در گروه شیدا بودند. با رفتن آنها از گروه شیدا و دیگر اختلافات و مشکلات، کانون چاووش منحل شد، اما تأثیر آن بر موسیقی سنتی ایرانی در آثار سال‌های دهه شصت و هفتاد، در گروه‌هایی چون عارف (به سرپرستی مشکاتیان)، شیدا (به سرپرستی لطفی)، گروه دستان و … کاملن مشهود است.
- اعضاء اصلی کانون:
محمدرضا لطفی (بنیانگذار کانون)
سعید فرج‌پور
قشنگ کامکار
- اعضاء گروه شیدا:
محمدرضا لطفی(سرپرست)
عبدالنقی افشارنیا
پشنگ کامکار
زیدالله طلوعی
بیژن کامکار
هادی منتظری
مجید درخشانی
محمد جمال سماواتی
ارژنگ کامکار
- اعضاء گروه عارف:
پرویز مشکاتیان(سرپرست)
حسین علیزاده
جمشید عندلیبی
محمد فیروزی
ناصر فرهنگ‌فر
فرخ مظهری
اردشیر کامکار
- 1357 – چاووش 1 – محمدرضالطفی – آواز بیات ترک (بازسازی: “به یاد عارف”)
- 1357 – چاووش 2 – محمدرضا لطفی (شامل: شب‌نورد و آزادی)
- 1357 – چاووش 3 – محمدرضا لطفی،حسین علیزاده(قطعات انقلابی، سیاسی)
- 1358 – چاووش 4 – محمدرضا لطفی، پرویزمشکاتیان (مرا عاشق و سرودهای انقلابی)
- 1358 – چاووش 5 – محمدرضا لطفی (موسم گل، باز آمدم، عاشقی محنت…)
- 1358 – چاووش 6 – محمدرضا لطفی، پرویزمشکاتیان (شامل: ایران ای سرای امید (بازسازی: سپیده))
- 1358 – چاووش 7 – محمدرضا لطفی، پرویزمشکاتیان، هوشنگ کامکار، حسین علیزاده (شامل: سرودهای انقلابی، همراه شو عزیز و…)
- 1358 – چاووش 9 (جان جان) – محمدرضا لطفی، ابوالحسن صبا (کنسرت سه‌گاه در جشن هنر طوس (1355))
- 1360 – چاووش 11 – تکنوازی سنتور مجید کیانی (بی‌کلام)
- 1360 – چاووش 12 – دونوازی سنتور و تنبک توسط پرویز مشکاتیان و ناصر فرهنگ‌فر (بی‌کلام)
- 1360 – چاووش 8 – محمدرضا لطفی (شامل: تصنیف‌های برگرفته از شرایط انقلابی، کاروان شهید…)
- 1363 – چاووش 10 (به یاد طاهرزاده) – محمدرضا لطفی – سه‌گاه (بازسازی 1385 “به یاد طاهرزاده”)
توضیح: برخی از آثار کانون چاووش امروزه تصحیح شده و با تغییر نام توسط مؤسسه فرهنگی و هنری آوای شیدا زیر نظر استاد محمدرضا لطفی بازنشر شده‌اند.
کنسرت ها (در حال پژوهش):
- پیش از انقلاب …
- جشن هنر شیراز …
- پس از انقلاب: در فاصله تشکیل کانون چاووش و تولد آلبوم های چاووش 3 و 4 بود که انقلاب اسلامی پیروز شد. کانون چاووش در این زمان تنها گروه موسیقیِ ایرانی بود که در فضای به وجود آمده از پیروزی انقلاب فعالیت مستمر داشت. گروه با توجه به حضور برخی از اعضای آن در پست های انقلابی فرصتی یافت که نخستین کنسرت بعد از انقلاب را برگزار کند.
- هوشنگ ابتهاج درباره چگونگی تشکیل کانون «چاووش» گفته است: “روز بعد از ۱۷ شهریور ۵۷ (جمعه سیاه) که از رادیو استعفا کردیم، (منظور او و دیگر اعضای گروه شیدا به سرپرستی محمدرضا لطفی است) «چاووش» را درست کردیم. می‌خواستیم به موسیقی ایران که مدتی بود طرف بی‌اعتنایی قرار گرفته بود، جان تازه‌ای بدهیم. چاووش شد پرچمدار موسیقی ایران.” …اعضاء دو گروه عارف و شیدا که زیر نظر کانون «چاووش» فعالیت میکردند در سال‌های پیش از انقلاب فعالیت‌های زیرزمینی نیز داشتند و تا 22 بهمن‌ماه سال 1357 با این شیوه به تولید آثار می‌پرداختند. سه سرود «شب‌نورد» یا برادر نوجوونه با صدای محمدرضا شجریان (در آلبوم چاووش ۲)، «آزادی» یا آن زمان که بنهادم با صدای شهرام ناظری، (در آلبوم چاووش۲) و «سپیده» یا «ایران ای سرای امید» با صدای محمدرضا شجریان، (در آلبوم چاووش ۶) آثار مطرحی بودند که به صورت زیرزمینی تولید شدند. به جز شهرام ناظری و محمدرضا شجریان، صدیق تعریف و بیژن کامکار دیگر هنرمندانی بودند که به عنوان خواننده با «چاووش» همکاری کردند. (ایلنا)
- استاد مجید درخشانی درباره ی تکثیر و فروش این کاست در روزهای بعد از پیروزی انقلاب می گوید: “…تازه انقلاب شده بود و امکان ارتباطی نداشتیم. نه رادیو بود و نه نوارفروشی باز بود. تصمیم گرفتیم در زیرزمین خانه ی آقای لطفی چاپ و تکثیر کنیم. تمام بچه ها دک‌ها کاستی را که در خانه داشتند آوردند و به هم وصل کردیم. سی تا دک میشد. یک نوار مادر پخش میشد و در یک ساعت همه ی اینها تکثیر می شدند. بعد جلد می خورد و چاپ روی آن می چسباندیم و می گذاشتیم توی کارتن. صبح خودمان می بردیم در جاهای مختلف تهران می فروختیم… وقتی کارتن خالی می شد به زیرزمین خانه ی آقای لطفی برمی‌گشتیم و یکی از دوستان آن را پر میکرد. کشیک داشتیم. همیشه دو نفر آنجا بودند و نوارها را تکثیر میکردند. به این طریق سرودها به دست مردم رسید و استقبال خوبی هم شد. کارتن هایی که می بردیم دویست تایی بود. ده-دوازده نفر بودیم. دوستانی هم برای کمک می آمدند تا آنها را بفروشیم. گاهی نیمه روز این کاست ها تمام می شد…مردم مدام می آمدند و آنها را می خریدند. به خصوص زمانی که با دستگاه ضبط صوت اینها را پخش می کردیم.” (مستند: چاووش از درآمد تا فرود)
- استاد مجید درخشانی، درباره ی اطلاق لفظ سرود به این آثار، از قدمت سرود در ایران حرف میزند و اینکه “ای ایران” روح اله خالقی نیز در قالب سرود بوده است: “پیش از این هم بود و به قطعات و تصانیفی سرود گفته میشد که ته مایه های سیاسی اجتماعی را ریتم هیجانی داشتند. اکثر سرودهای دوره ی انقلاب این خصلت را داشت. البته تلفیق سرود با ارکستر ایرانی در همین سال های 56 – 57 صورت گرفت” در آن زمان با توجه به عدم تسلط گروه های دیگر به موسیقیِ ایرانی، بیشتر سرودها کپی آثار آمریکای لاتین و فلسطین بود. در همان دوره گروه های سیاسی چپ سرودهایی را در وزن همین آثار و بدون اجرای آهنگ زمزمه می کردند. اما آنچه در کانون چاووش شکل گرفت تلفیق ارکستر ایرانی و سرود بود که برای اولین بار توسط حسین علیزاده و محمدرضا لطفی باب شد… (مجله فرهنگ و هنر)
- منابع: ویستا – بی‌بی‌سی – روزنامه اعتماد –مجله فرهنگ و هنر – فیلم مستند: چاووش از درآمد تا فرود
- منابع اینترنتی: ویستا – بی‌بی‌سی – روزنامه اعتماد –مجله فرهنگ و هنر
- منابع فیزیکی: فیلم مستند «چاووش از درآمد تا فرود»
- گردآوری: چهلگوشه
